مختصری
در مورد قالی
قالی،
فرشی است، پرزدار که از طریق درگیری پرز (=خامه = گوشت) و گره زدن آن بر تار و نیز
پودگذاری بافته می شود و شاخص ترین و کامل ترین زیرانداز سنتی به واسطه‌ی بافت و
اجرای نگاره، طرح و نقش است. سابقه‌ی بافت آن یا بهتر بگوییم پیشینه‌ی آن بر اساس
سند موجود به حدود ۲۵۰۰ سال پیش بر می گردد. و «قالی پازیریک» سند گویای خاستگاه
این نوع زیرانداز زیبا و نفیس از ایران است.
اگر
چه نخستین نشانه‌های هنر قالی بافی را می توان به کشف کارد قالی بافی و نیز برخی
دیگر از ابزار بافت قالی به عصر مفرغ مربوط دانست اما دستیابی به مجموعه‌ی نفیس
پازیریک در سال ۱۹۴۹ میلادی توسط «سرگئی رودنکو»، باستان شناسی روسی و همکاران او
از هیأت باستان شناسی موزه‌ی آرمیتا سن پطرزبورگ - که طی سال‌های ۱۳۲۷ تا ۱۳۲۸
هجری شمسی برابر با سال ۱۹۴۹ میلادی برای انجام مأموریت اکتشافی به منطقه‌ی سیبری
اعزام شده بودند - نه تنها تاریخ قالی بافی را تا حدود زیادی از هاله ای از ابهام
بیرون آورد بلکه افتخار بافت، قدیمی ترین قالی کشف شده‌ی جهان توسط ایرانیان در
دوره‌ی هخامنشی را نیز ثبت تاریخ کرد.
قالی
پازیریک فرشی است در ابعاد ۱۸۹/۳۳× 200 سانتیمتر با گره متقارن - معروف به گره ترکی)- که رج شمار آن تقریباً برابر با 3600 گره در دسی متر
مربع ذکر کرده اند. علت نام گذاری این قالی به «پازیریک» محل اکتشاف آن در منطقه‌ی
سیبری است.
رنگهای
این قالی را سرخ، نارنجی، زرد، سبز و آبی ایرانی تشکیل می دهد. اما نگاره‌های
موجود بر این قالی که بافت آن توسط ایران را محرز می سازد از متن به حاشیه عبارت
است از:
۱-
۲۴ متر مربع که در داخل هر کدام ستاره ای (گلی) هشت پر قرار دارد.
۲-
تصاویر حیوانی افسانه ای شبیه به شیر بالدار - معروف به گریفین - که از حیوانات
اسطوره ای دوران ایران باستان و من جمله دوره‌ی هخامنشی است.
3- نقش ۲۴ رأس گوزن شاخ پهن - موسوم به گوزن زرد - که حیوان بومی
ایران است.
۴-
حاشیه‌ی دیگری دارای ستاره‌هایی شبیه به ستاره‌های هشت پر متن.
۵-
حاشیه ای دارای 28 تصویر از اسب سوارانی که به طور دو نفر در میان به تناوب بر روی
اسب ها نشسته یا در کنار آن ایستاده اند. نقوش مذکور در سنگ تراشی‌های تخت جمشید،
مکرر دیده می شود.
بسیاری
از صاحب نظران ایرانی و خارجی بر این عقیده هستند که با عنایت به درجه‌ی کمال در
بافت این قالی، رنگهای متنوع و رنگ آمیز دلپذیر و ابعاد مناسب که در بافت رعایت
شده است: اولاً - باید سابقه و سنت قالی بافی، قرن ها پیش از بافت قالی پازیریک،
وجود داشته باشد. ثانیاً - به دلایل ذکر شده در فوق، این قالی، نمی تواند یک بافته‌ی
عشایری باشد.
آنچه
مسلم است قالی بافی در دوره‌های بعد هم وجود داشته و حتی مسیر تکامل پیموده است.
فرش
زیبای بهارستان که از نخ‌های ابریشم و طلا و نقره در دوره‌ی ساسانی بافته شده است،
نوشته ها و اشعاری که قالی ایران را توصیف کرده است، آثار نگارگری که قالی ایران
را نیز به تصویر درآورده است همه و همه نشانگر وجود و حتی رونق قالی بافی از خاتمه‌ی دوره‌ی هخامنشی تا
دوره‌ی صفوی است. اما وجود 2300 تا 2500 تخته قالی نفیس به جای مانده از دوره‌ی صفوی که به طور عمده به
قرون 10 و 11 هجری قمری مربوط می شود نشانگر عصر درخشان قالی بافی در دوران
صفوی و حکایت گر اوج دقت ، مهارت و هنرمندی طراحان، بافندگان، رنگرزان و دیگر دست
اندرکاران قالی بافی در دوران مذکور است. قالی‌هایی که زینت بخش موزه ها، مجموعه‌های
خصوصی ، گالری ها و دیگر مراکز هنری جهان است و در خصوص هر کدام می توان کتابی
مفصل و نفیس به رشته‌ی تحریر درآورد. از سوی دیگر حدود 35 رشته‌ی شغلی
مرتبط با قالی میلیون ها نفر دست اندرکار و امکان تولید بالقوه‌ی سالانه تا 15 میلیون متر
مربع قالی در کشور و اینکه قالی ایران در جهان صاحب اعتبار و شهرت منحصر به فرد و
دارای برند بوده و هست و یکی از اقلام صادراتی و یکی از کالاهای مورد علاقه‌ی
جهانگردان است و هر خانواده‌ی ایرانی به در اختیار داشتن قالی افتخار و مباهات می
کند نقش، اهمیت و جایگاه فرهنگی، هنری ، اقتصادی، اجتماعی و بازرگانی و تأثیر آن
در جلب و جذب توریسم را نیز به خوبی و وضوح تبیین می کند.
مواد
اولیه‌ی قالی دست بافت از تار( چله)،پرز( خامه یا گوشت یا خواب قالی) ، پود زیر(
پود ضخیم ) و پود رو( پود نازک)تشکیل می شود.
ابزار
کار قالی بافی را نیز دار( عمودی یا افقی)، شانه( دفتین)، چاقو(کارد) ، قالی بافی
، قلاب قالی بافی ، قیچی قالی بافی، سیخ پودکشی، قشو( قاشی ) تشکیل می دهد البته
باید نقشه را به مواد و مصالح کار قالی بافی اضافه کرد چرا که امروزه در بسیاری از
مناطق قالی بافی کشورمان اعم از مناطق عشایری - روستایی و به ویژه شهرها از نقشه
برای بافت قالی استفاده می شود.
قالی،
زیراندازی است گره دار و گره یا ریشه عامل اصلی و
وجه تمایز شیوه‌ی بافت قالی با سایر بافته‌های داری - گلیم، زیلو، پلاس - و
زیراندازهای غیرداری - حصیر، نمد و جاجیم—است. پیچیدن یا چرخاندن خامه یا ابریشم به دور یک جفت تار
(=چله) زیر و رو به گونه ای که دو سر نخ پیچنده پس از پیچیدن به دور چله ها از
روی قالی بیرون آید و تشکیل پرزی دولا در سطح قالی را بدهد، «گره» می نامیم و قالی
در واقع مجموعه‌ی صدها هزار گره یا دانه یا چین - است که در رج‌های موازی بر چله ها
بسته می شود و این شیوه‌ی بافت کامل و منسجم
بافت قالی را از بافت سایر زیراندازها متمایز می کند. به طور کلی دو نوع
گره در بافت قالی مرسوم و متداوم است که عبارت است از: - گره‌ی نامتقارن (معروف به
گره فارسی) –
گره‌ی متقارن (معروف به گره‌ی ترکی) در گره نامتقارن که بیشتر در مراکزی همچون
اراک، قم، مشهد، اصفهان، کرمان، کاشان و نایین مرسوم است از چاقو یا کاردک‌های
فارسی که بدون قلاب است استفاده می کنند و پرز از کنار یک چله به عقب برده شده و
از فاصله‌ی دو چله بیرون می آید و چله‌ی دوم را دور زده دوباره از میان دو چله سر
بیرون می آورد و امتداد خامه یا پرز با کاردک بریده می شود.
گره
متقارن که بیشتر در منطقه‌ی آذربایجان - آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و
زنجان، قسمتهایی از همدان و قسمتهایی از خراسان و منطقه‌ی ترکمن صحرا رواج دارد،
نخ پرز از روی دو چله و از کناره‌ی آن به عقب برده می شود و سپس از داخل چاله ها
به جلو بر می گردد. برای تسهیل در این کار و تسریع در بافت از چاقوی قلاب دار
استفاده می شود و در انتها نیز امتداد خامه یا پرز با لبه‌ی تیز قلاب بریده می
شود.
ابعاد
و اندازه‌های متناسب قالی عبارت است از: ۱- اندازه‌ی پشتی ۲- اندازه‌ی سجاده ای ۳-
اندازه‌ی پادری ۴- اندازه‌ی قالیچه - که به قالی‌های تا کمتر از ۴ متر مربع مساحت
اطلاق می شود. ۵- اندازه‌ی پرده ای ۶- سرانداز (کلگی) ۷- کناره-نوعی قالی بلند و
باریک که برای مفروش کردن پله ها، راهروها و اطراف طول قالی ها به کار می رود. ۸-
اندازه‌ی قالی -که از ۴ متر مربع مساحت به بالا را شامل می شود که اندازه‌ی ۶ متری
(۲ × ۳) آن مطلوب ترین بوده و بیشترین متقاضی را دارد. ۹- اندازه‌ی بزرگ پارچه -
که از اندازه‌ی ۲۴ متر مربع مساحت به بالا را می گویند. طرحهای رایج در قالی
ایران بسیار متنوع است ولی طرح ها را می توان به صورت زیر طبقه بندی کرد:
1- طبقه بندی براساس طرحهای ذهنی بافت (بدون نقشه) و طرحهای دارای
نقشه‌ی بافت.
۲-
طبقه بندی بر اساس سبک‌های دوگانه (طرح شکسته و طرح گردان): - طرح شکسته یا طرح
هندسی از خطوط مستقیم تشکیل می شود. مانند طرح بید مجنون- - طرح گردان (منحنی) از
خطوط منحنی تشکیل می شود. مانند طرحهای شاه عباسی و اسلیمی.
۳-
طبقه بندی براساس نظر سیسیل ادوارد ( قالی شناس، تاجر و پژوهشگر و نویسنده‌ی کتاب
«قالی ایران»)
از
دیدگاه این پژوهشگر شاخص، طرحهای قالی ایران به نه گروه قابل تقسیم است که عبارت
است از:
-
طرح هراتی (مشهور به طرح ماهی)
-
طرح بوته ای (بته ای)
-
طرح خرچنگی
-
طرح گل حنایی
-
طرح لچک ترنج
-
طرح مینا خانی
-
طرح شاه عباسی
-
طرح بید مجنون
-
طرح جوشقانی
4- طبقه بندی شرکت سهامی فرش ایران
شرکت
سهامی فرش ایران در سال ۱۳۵۲، طرحهای عمده‌ی قالی ایران را در ۱۹ گروه به شرح زیر
طبقه بندی کرد.
گروه
اول –
طرحهای آثار باستانی و ابنیه‌ی اسلامی
گروه
دو - طرحهای شاه عباسی
گروه
سوم -طرحهای اسلیمی
گروه
چهارم - طرحهای افشان
گروه
پنجم - طرحهای اقتباسی
گروه
ششم - طرحهای بندی (وا گیره ای)
گروه
هفتم –
طرحهای بته ای
گروه
هشتم –
طرحهای درختی
گروه
نهم - طرحهای ترکمن (بخارا)
گروه
دهم –
طرحهای شکارگاهی
گروه
یازدهم –
طرحهای قابی (خشتی)
گروه
دوازدهم - طرحهای گل فرنگ
گروه
سیزدهم –
طرحهای گلدانی
گروه
چهاردهم –
طرحهای ماهی درهم
گروه
پانزدهم –
طرحهای محرابی
گروه
شانزدهم –
طرحهای محرمات
گروه
هفدهم –
طرحهای هندسی
گروه
هجدهم –
طرحهای ایلی (عشایری)
گروه
نوزدهم –
طرحهای تلفیقی
با
این حال و از آنجا که یکی از ممیزها و مزیت‌های قالی ایران نسبت به سایر رقبا
طراحی قالی است - و به این خاطر، ایران را سرزمین طراحی فرش نامیده اند- نمی توان
مجموعه ای بی نظیر، ابتکاری و توأم با خلاقیت و قدرت بی نظیر طراحان ایرانی را در
چارچوب‌هایی خاص قرار داد و طبقه بندی کرد. از جمله ویژگی‌های دیگر قالی ایران
کیفیت بافت است که تا حدودی به کیفیت خاصی پشم گوسفندان ایرانی که به خاطر جعد،
ضخامت خاص بهترین پشم برای تولید قالی تا رج شمار ۴۰ است مربوط می شود- و سرانجام
باید از ویژگی منحصر به فرد رنگ و رنگ آمیز(Colouring )در قالی ایران
اشاره داشت چرا که رنگرزان هنرمند ایران، مهارت بسزایی در رنگرزی خامه و ابریشم با
مواد ملونه طبیعی(در ایران، ۳۰۰ نوع گیاه رنگزا که رنگ آن مناسب برای رنگرزی است،
شناسایی شده است.) داشته و دارند.
از
مراکز مهم قالی بافی ایران باید از: تبریز ( و برخی از مناطق شهری، روستایی و
عشایری استان آذربایجان شرقی، همچون هریس، گوراوان، مهربان، بخشایش، مرند، مراغه و
...) اصفهان، کاشان، نایین، قم، سنندج و بیجار (در استان کردستان)، کرمانشاه و
سنقر کلیایی (در استان کرمانشاه)، اراک، کرمان و راور و افشار (در استان کرمان)،
ترکمن صحرا، قشقایی و شیراز (در استان فارس)، همدان و چهارمحال بختیاری نام برد.
اما خوشبختانه قالی در تمامی شهرها، همه‌ی مناطق عشایری و بسیاری از روستاها (حدود
۲۸۰۰۰ روستا) بافته می شود. گفتنی است که امروزه شهر تهران نیز به مرکزی برای بافت
قالی‌های نفیس و من جمله تابلو فرش تبدیل شده است. در بازار جهانی قالی، هندوستان،
و چین، رقبای اصلی و کشورهای دیگری همچون پاکستان، نپال، ارمنستان، مغرب، بنگلادش،
ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و ... رقبای بعدی به شمار می روند اما علیرغم آن که
طی دهه‌های اخیر، ایران، بخشی از بازار صادراتی قالی را از دست داده است، همچنان
از نظر میزان صادرات قالی در رأس همه‌ی ممالک صادرکننده‌ی قالی در جهان قرار دارد.
در پایان ضرورت دارد تا نکاتی هم پیرامون ارزیابی قالی و کارشناسی گلیم‌های
دستبافت آورده شود.
ارزیابی
و کارشناسی قالی: در تعریف ارزیابی قالی باید گفت: انجام عملیاتی که نهایتاً منجر
به تعیین قیمت قالی می شود، اصطلاحاً به «ارزیابی قالی» معروف است. عوامل مؤثر در
ارزیابی قالی عبارت است از:
۱-
محل بافت
۲-
مواد اولیه‌ی مصرفی
۳-
افزایش نسبی مساحت (و به ویژه خوش اندازه بودن)
۴-
مزایا
۵-
معایب
۶-
رج شمار (رج شمار، عبارت است از تعداد ریشه یا گره‌های موجود در مربعی از قالی به
ابعاد ۱۰x۱۰ سانتیمتر –
برای یک دسی متر مربع. بدیهی است هر قدر تعداد گره ها و یا ریشه بیشتر شود، قالی
دارای مرغوبیت بیشتری بوده و از ارزش بالاتری برخوردار است.)
دیدگاه شما